Στο Μαρτάνο

Η επόμενη μέρα μάς βρήκε στο Μαρτάνο. Έχει 10.000 κατοίκους και είναι πρωτεύουσα των ελληνόφωνων δήμων. Έχει αδελφοποιηθεί με το Λεωνίδιο Τσακωνιάς. Λέγεται ότι το όνομα προέρχεται από το ρήμα αμαρτάνω, που στην τοπική γλώσσα σημαίνει βλαστημώ. Βρισκόμασταν μπροστά στα τείχη του μεσαιωνικού κάστρου με τους δυο χαρακτηριστικούς πυργίσκους και κατευθυνθήκαμε στην Κατουμερέα (κάτω μεριά), την παλιά ελληνική γειτονιά. Περπατώντας σ' όλη τη συνοικία, παρατηρούσαμε τα παλιά σπίτια με τις κοινές αυλές και τις λάμιες, όπως λένε τις ίσιες πέτρινες σκεπές. Εκεί μάζευαν το βρόχινο νερό ή ξέραιναν το καλαμπόκι και τα σύκα το καλοκαίρι. Όπως στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά απ' όπου πήγαν οι πρώτοι άποικοι. Στα παραδοσιακά σπίτια, τη σκεπή υποβαστάζουν ξύλινα δοκάρια και το κεντρικό λέγεται σαρσινάλι, δηλ. στυλοβάτης. Όταν πέθαινε κάποιο πρόσωπο της οικογένειας έλεγαν: έπεσε το σαρσινάλι του σπιτιού.
Στο Μαρτάνο σώζονται πολλά λαϊκά τραγούδια και μοιρολόγια τα οποία μοιάζουν πολύ με αυτά της Νισύρου και της Μάνης.
Αποχαιρετήσαμε το Μαρτάνο και σε λίγη ώρα βρισκόμασταν στο Καστρινιάνο ντέι Γκρέτσι. Δεν μπορείς παρά να νιώθεις μεγάλη συγκίνηση όταν βρίσκεσαι στην πόλη που λέγεται: Καστράκι των Ελλήνων. Η μικρή αυτή πόλη, παλιά ήταν γνωστή για τα υπέροχα υφαντά που έφτιαχναν οι γυναίκες στους αργαλειούς καθώς για τα κεντήματα και τις δαντέλες.
Κάποτε το Καστράκι των Ελλήνων ήταν ο πυρήνας του ελληνισμού. Έως πριν από λίγα χρόνια, όταν ζούσε ο καθηγητής Άγγελος Κοτάρντο, δίδασκαν τα ελληνικά στα δημοτικά σχολεία. Αξιοποιώντας το άρθρο 6 του ιταλικού συνατάγματος, πήρε άδεια να διδάσκει ελληνικά σ’ όλα τα χωριά. Επειδή μόνος του δεν προλάβαινε, επιλέχθηκαν έλληνες φοιτητές από το Lecce. Ταυτόχρονα άρχισε να τυπώνεται το περιοδικό με τα μεταφορικόα όνομα «προζύμι».
Με πολλές προσπάθειες ο Κοράντο, πήρε ειδική άδεια να δημιουργήσει ένα σχολείο που θα έβραζε δασκάλους της γκρεκάνικης. Από το 1977 λειτουργεί αυτό το σχολείο με το όνομα «κέντρο κοινωνικών σπουδών». Ο ίδιος ο Κοτάρντο ανακάλυψε την κρύπτη του Αγίου Ονουφρίου, στο κέντρο της πόλης που αποτελεί αποδεικτικό στοιχείο του ελληνισμού και της Ορθοδοξίας με τη χρονολογία γραμμένη στα ελληνικά (ΙΒΓΖ δηλ. 1237). Η πόλη έχει προστάτιδα την «Madonna dell’ Arcona». Είναι ό,τι έμεινε από το παλιό «Παναγία η αρχόντισσα» των βυζαντινών χρόνων.
Δεν θα έφταναν πολλές σελίδες για να περιγράψω όλα τα χωριά. Το Μελπινιάνο, που έχει το όνομα της μούσας Μελπομένης (η μούσα του τραγουδιού) και σημαίνει «τραγουδοχώρι». Τη Στερνατία, που θυμίζει τα αιγαιοπελαγίτικα νησιά, με τις πολυάριθμες στέρνες. Στους δρόμους της διαβάζεις: οδός πλατεία ή οδός Απάνου. Σαν σου μιλούν για γάμο, θα ακούσεις τη λέξη «αρμόζομαι», όπως τη χρησιμοποιούν ακόμα στη Νίσυρο: «κι εγώ θα σ' έχω αρμοστό για όλη τη ζωή μου».

Όλα τα ελληνόφωνα χωριά βρίσκονται πολύ κοντά μεταξύ τους και μπορείς να τα γυρίσεις εύκολα σε δυο μέρες.
Οι Ελληνόφωνοι έχουν παραμύθια, μύθους, ιστορίες, ποιήματα, ενώ ξεχωρίζουν στο τραγούδι. Ο Oronzo Parlangeli έλεγε: Υπάρχει ένας τρόπος να ξεχωρίσεις έναν Έλληνα. Ρώτησέ τον αν έχει γράψει ποίημα.
Με τραγούδι μιλούν στα παιδιά τους, με τραγούδι εκφράζουν τον έρωτά τους, με τραγούδι μοιρολογούν τη γλώσσα τους που χάνεται: «ίου βάντουνε αλάϊ στη λάμπα της γκλώσσα μα να μην σβηστεί» «πρέπει να βάλουν λάδι στη λάμπα της γλώσσας μας για να μην σβήσει».
Τραγουδούν για να ξεχάσουν τη δυστυχία τους. Γιατί η ζωή τους ποτέ δεν ήταν εύκολη. Συνήθισαν να τους βλέπουν σαν αμόρφωτους χωριάτες. Παντέκους και καφόνους τούς αποκαλούσαν οι Ιταλοί. Τους αντιμετώπιζαν υποτιμητικά γιατί δεν γνώριζαν την ιταλική γλώσσα. Αυτό τούς απομόνωνε ακόμα περισσότερο και ζούσαν μέσα στις κλειστές δικές τους κοινωνίες. Άλλοι πάλι ξενητεύονταν στον ιταλικό Βορρά για να βρουν εργασία στις βιομηχανίες, ως φτηνά εργατικά χέρια από το νότο.
Έτσι, τον προηγούμενο αιώνα οι κάτοικοι των χωριών αυτών μιλούσαν μόνο ελληνικά. Πριν λίγα χρόνια το ποσοστό έπεσε στο 40%, ενώ σήμερα μιλούν τα γκρεγκάνικα μόνο λίγοι ηλικιωμένοι. «Πάει σμπήνοντα τον Γκρίκο», μονολογούν.